Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ:
«КҮШТІ БҰҰ – МЫЗҒЫМАС БЕЙБІТШІЛІКТІҢ КЕПІЛІ»

24 қазан күні БҰҰ 70 жылдық мерейтойын атап өтпек. Осы оқиға қарсаңында Парламент Сенатының спикері  Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ «Интерфакс-Қазақстан» агенттігіне берген сұхбатында заманауи халықаралық қауіптердің шешімін табудағы Ұйымның рөлі және кикілжіңнен бас алмай отырған аумақтарда бейбітшілік орнатуға Қазақстанның қосып отырған күш-жігері туралы өз пікірімен бөлісті.

 

- Қасым-Жомарт Кемелұлы, 24 қазан күні Біріккен Ұлттар Ұйымы 70-жылдық мерейтойын атап өтеді. Сіз екі жылдан аса уақыт бойы БҰҰ-ның бірнеше жоғары лауазымды жұмыстарын қатар алып жүрдіңіз, оның ішінде Бас хатшының орынбасары, БҰҰ-ның Женевадағы бөлімінің Бас директоры, Қарусыздандыру жөніндегі конференцияның Бас хатшысы болдыңыз. Бүгінгі күнде Ұйым өзекті халықаралық қауіптерге төтеп беруге қабілетті ме? БҰҰ Бас Ассамблеясының мерейтойлы сессиясында БҰҰ-ны қайта құру туралы Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамаларын халықаралық қоғамдастық қалай қабылдады?

- БҰҰ бүкіл дүниежүзілік қоғамдастықтың еркін білдіруші әмбебап, әрі баламасы жоқ халықаралық ұйым болып отыр. Қатарында 193 мемлекет бар БҰҰ қызметінің мандаты бірегей, ол қауіпсіздік, экономикалық және әлеуметтік даму, адам құқықтарын, қоршаған ортаны қорғау мәселелерін қамтып отыр.

Бас Ассамблеяның мерейтойлы сессиясында Қазақстан Президенті атап өткендей, БҰҰ арқасында әлемде жаһандық соғыс болған жоқ, қиындықпен болса да, қауіпсіздік және даму проблемалары шешімін тауып келеді.

Әрине, заманауи әлемдік тәртіп әбден жетілген деп айту қиын, дүниежүзінде қарама-қайшылықтар, қауіптер, бұрыннан шешімін таппай келе жатқан проблемалар бар. Бірақ БҰҰ-сыз әлем бұдан да нашар болар еді, өмірге, адамзаттың амандығына бұдан да зор қауіп төнер еді. БҰҰ-ны шұғыл шешілуге тиіс жағдайлар кезінде артық бюрократияға жол беріп, жылдам қимылдай қоймайды, деп әділ сынға алады, оның үстіне соңғы жылдары өкінішке орай, Қауіпсіздік Кеңесі заманымыздың өткір проблемаларын реттеуге бағытталған шешімдерді қабылдай алмай отыр. Дегенмен де, БҰҰ бұрынғысынша көптеген елдердің миллиондаған адамы үмітпен қарайтын ұйым болып отыр.

БҰҰ-ның күн тәртібінен халықаралық кикілжіңдерді реттеу, қарулануды, ядролық таратпауды бақылау, жаһандық климаттың өзгеруі мен экологияның нашарлауы, кедейшілік пен індеттерге қарсы күрес, киберқылмыстар мен есірткі тасымалына, адам сатуға төтеп беру сияқты мәселелер шығарылған жоқ. БҰҰ-ның көмегінсіз бұл проблемаларды шешу мүмкін емес, өйткені ауқымды халықаралық іс-қимылдар керек. 

Екінші жағынан, БҰҰ дегеніңіз біздер: мемлекеттер, халықтар, үкіметтік емес ұйымдар және қозғалыстар. Біз өткір халықаралық мәселелерді шешуге атсалыспасақ, БҰҰ оны өздігінен шеше алмайды. Демек, мұнда сырттан бақылап отырған ғана орынсыз.

Сол себепті заманымыздың тәжірибелі саясаткерлерінің бірі болғандықтан әрі әлем қауымдастығы алдында ядролық қарусыздану ісіне ауқымды еңбек сіңірген Нұрсұлтан Назарбаев БҰҰ-да халықаралық шиеленісті төмендетуге және халықтардың әл-ауқатын жақсартуға бағытталған болашағы зор әрі тың бастамаларды көтерді. Қазақстандық көшбасшы келешекке көз жүгіртіп, БҰҰ шеңберінде «Жаңа болашақ» («New Future») тұжырымдамасын әзірлеуді ұсынды, ол БҰҰ 100 жылдығына арналмақ. Бұл жобақұмарлық емес, балаларымыз бен немерелеріміз үшін әлемді барынша қауіпсіз етуге деген ниет.

Осы ойлар негізінде Нұрсұлтан Әбішұлы халықаралық терроризмге төтеп берудің дүниежүзілік желісін құруды ұсынды. Азаматтардың амандығына төнетін қауіп бірінші орынға шығып отыр, онымен бірлесе күресу керек.

Әлемде жаһандық тұрақсыздық орын алып отырған жағдайда халықаралық құқықтың үстемдігін растай түсу аса маңызды. Және мұнда БҰҰ-ның рөлі ешқандай күмән туғызбауға тиіс. Сол себепті елбасы БҰҰ мінбесінен халықаралық құқық жөніндегі өкілді конференция шақыруды ұсынды.

БҰҰ халықаралық мәселелерде орталық рөл атқаруы қажет. Қазақстан өзінің көшбасшысы президент Назарбаев арқылы БҰҰ-ның міндеттері мен мақсаттарына барынша қолдау жасау қажеттілігінің маңызын, оның Жарғысын сақтау керектігін тағы да мәлімдеп өтті, өйткені БҰҰ-мызғымас бейбітшіліктің кепілі болып табылады. 

 

- Сириядағы кикілжіңнің жалғасқанына бірнеше жыл болды. Сіздің ойыңызша, оның себебі неде және ол қалай аяқталады? Ресми Астананың сириялық соғыстың бейбіт түрде шешілуін жақтап отырғандығын ескерер болсақ, Қазақстан ресейлік әскери күштердің Сириядағы іс-қимылдарын қолдай ма және РФ-ның әскери операциясының рөлі қандай? Біздің мемлекетіміздің пікірінше, кикілжің реттелген соң Сирия қандай болуға тиіс?

- Сириялық қайшылықтар түйінінің байланғанына бірнеше жыл болды. Созылып кеткен кикілжіңнің ішкі, аймақтық, жаһандық өлшемдері бар. Бүгінгі күнде бұл елде бірнеше елдің мүдделері тоғысып отыр. БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун Бас Ассамблеяның ортақ пікірталасын ашқан кезде бес елді атап өтті, олар - АҚШ, Сауд Арабиясы, Ресей, Иран және Түркия, сириялық кикілжіңнің шешілуі және мемлекет ретіндегі Сирияның болашағы осы елдерге байланысты болып отыр. БҰҰ Женева бөлімінің басшысы болған кезімде мен Сирия жөніндегі «Женева-1» бірінші халықаралық конференциясын ұйымдастырумен айналыстым, ол 2012 жылы 30 маусым күні өтті. Ол кездесудің нәтижесі бойынша «Сирия жөніндегі іс-қимылдар тобы» деп аталатын Женевалық коммюнике қабылданды. Бұл құжат сириялық кикілжің жөніндегі жалғыз институционалды келісім болып табылады. Одан кейінгі келіссөздер, екіжақты және көпжақты әрекеттер нәтижелі болмады. Қайта осы уақыт ішінде тарихтағы ең ірі «ДАИШ/ИГИЛ» деп аталатын террористік интернационал пайда болып, қылмыстық қызметін жандандыра түсті.

Бұл орайда террористерге қарсы Башар Асад армиясы мен күрд жасақшыларынан басқа іс жүзінде ешкім күресіп отырған жоқ, деген пікірдегі ресей басшылығымен келіспеуге болмайды. Ресейдің әскери операциясы Сирия заңды үкіметінің өтініші бойынша халықаралық құқық негізінде жүргізіліп отыр. Сол себепті Сириядағы террористерге қарсы бұл акцияны уақытылы,әрі қажетті деп санауға негіз бар.

Сонымен қатар Каспий төңірегіндегі елдер болашақта бұл бірегей су қоймасын достық пен ынтымақтастық теңізіне айналдыруға атсалысып, оның милитаризациялануына жол бермеуі қажет.

Таяу Шығысқа оралар болсақ, терроризмді басып тастаудың маңызы зор, әйтпесе Сирияның тұтас мемлекет ретіндегі болашағы болмайды. Сирия халқына бейбіт құрылыс жолына шығуға көмек беру керек. Бұл ел сөз жоқ, саяси, экономикалық қайта құруларға зәру, бірақ оның бәрі террористік қауіп жойылған соң жетекші державалардың араласуы мен келісімі арқасында ғана мүмкін болмақ. Сирия адам құқы мен бостандығы құрметтелетін, оның ішінде ұлттық және аз ұлттар мен діни азшылықтар құқықтары қатаң сақталатын демократиялық мемлекет болуға тиіс.

 

- Астана сириялық оппозиция өкілдерін келіссөздер жүргізуі үшін биыл өзінде екі рет қабылдады, ал 2013 жылы Қазақстанда иран ядролық бағдарламасы бойынша екі раунд келіссөз өтті. Халықаралық кикілжіңдерді шешуде біздің еліміздің мұндай іс-қимылдары көмектесе алады ма, әлде біреулер айтқандай, бұл қадамдар Қазақстан үшін «пиар» ғана болып қала ма, осы туралы пікіріңіз қандай?

- Сириядағы жағдайды тұрақтандыру, иран ядролық проблемасын реттеу – Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне қатысы бар мәселелер. Біз шекараларымыздың төңірегінде бейбітшілік пен тұрақтылықтың болуына мүдделіміз, қазақстандық сыртқы саясат осы мақсаттарға қол жеткізуге бағдарланған. Қазақстан ядролық қарусыздандыру, еуразиялық қауіпсіздікті нығайту, барлық мүдделі елдермен өзара тиімді ынтымақтасуды жақтайтын мемлекет ретінде халықаралық сахнада елеулі жетістіктерге қол жеткізді. Бұл орайда біздің көшбасшымыздың сіңірген еңбегі сөзсіз, демек ешкім, әсіресе сириялық реттеу секілді шиеленіскен мәселе бойынша пиар жасауға зәру емес. Қазақстанның бар ойы, сириялық халыққа лайықты болашаққа қол жетуіне көмектесу.

 

- Діни экстремизм проблемасы, «Ислам мемлекетінің» белсенді қызметі халықаралық қауіпсіздікке қауіп төндіріп отыр. Бұл зұлымдыққа қарсы күресу үшін дүниежүзілік қоғамдастық қандай шаралар қолдануға тиіс?

- Терроризм халықаралық қауіпсіздіктің негізіне қауіп туғызып отыр. Жаһандық арбау желілері арқылы радикалдар қатарына әлемнің көптеген елдерінің жастары тартылуда. Жалған діни риторика бүкіл адамзатты сескендіріп отырған іс-қимылдарды ақтап отыр.

Бұл зұлымдықтарға қарсы күресу керек және саясаткерлер мен әскери адамдар ғана емес, діни көшбасшылар өз үлестерін қосуға тиіс. Олар заманауи өркениеттің негізгі құндылықтарын қорғап, террористердің зұлымдық әрекеттерін айыптау үшін адамдарға үндеу тастаулары шарт.

Бұл проблеманың шешілмеуінің басты факторы, әр түрлі мемлекеттердің бытыраңқылығы. Сол себепті Қазақстан президенті терроризм мен экстремизмге қарсы күресте мемлекеттердің күшін біріктіруді ұсынды.

Мұнда тек күш көрсету ғана емес, экстремистік топтар қызметінің жолын кесу мақсатында арнаулы қызметтерді тиімді үйлестіріп, халықаралық ұйымдарда бірінші кезекте БҰҰ-да ортақ құжаттар әзірлеу үшін дипломатиялық мекемелердің бірлескен жұмысы туралы сөз болып отыр.

Қазіргі замандағы кикілжіңдерді діни фактордан арылтудың маңызы өте зор, алайда діни көшбасшыларды бұған тікелей қатыстырмайынша, оған қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан жақында Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезі саяси және діни қайраткерлердің үнқатысуына арналды. Астанада таяу күндері сөз етілген "Ислам терроризмге қарсы" форумын құру туралы Қазақстан мен Ресей президенттерінің бастамасы да осы мақсатқа бағытталған.

 

- Украиналық дағдарыс мәселесіне келсек, оны шешуде қандай да болмасын бір ілгерлеушілік бар, деп айта аласыз ба?

Қазіргі кезде Украинаның егемендігі мен аумақтық тұтастығын құрметтеу негізінде Минск келісімі шиеленісті тоқтату үшін бірден-бір тұғырнама болып отыр. Минск келісімін орындау жөніндегі пікір қайшылықтарына қарамастан тараптардың үнқатысуды жалғастыруға ұмтылысы туралы айтуға болады.

Соңғы апталарда өз ара татуластық салыстырмалы түрде алғанда тұрақты болып отыр, деген ақпарат түсуде. Бірақ қарулы іс-қимылдардан бас тарту- жағдайды реттеудің алғашқы қадамдары ғана. Минскі келісімдері толық ауқымда орындалуға тиіс. Елбасының Украинадағы келіспеушілікті тоқтатуға бар күшін салғандығы аян. Шын мәнінде, Минскідегі бірінші кездесу президенттің бастамасымен өткен болатын.

 

- ТМД шеңберіндегі интеграцияға тоқталсаңыз. Еуразиялық экономикалық одақтың құрылғанына бір жылдан асты. ЕАЭО Еуропалық Одақпен ынтымақтасуының нақты қадамдары орын ала бастады. Интеграциялану үрдісі Қазақстанға не жақсылық әкеледі, басты зейінді қандай жәйттарға аудару қажет?

- Бүгінгі күні ЕАЭО бүкіл мемлекеттері экономикалық дағдарысқа байланысты қиындықтарды бастан өткеріп отыр. Шикізат бағасының төмендеуі, валюталардың девальвациясы, қор рыноктарының құлдыруы - осының бәрі түптеп келгенде жылдам әрі білікті іс-қимылдарды  керек етіп отыр. Таяу күндерде президент үкіметке дағдарысқа қарсы төтеп беру жоспарын құру туралы тапсырма берді. Бірақ кез-келген дағдарыс экономиканың құлдыруы ғана емес, құрылымдық қайта құруларды жүзеге асыру мүмкіндігі де. Бәріміз де дағдарыстан сабақ алып, экономикаларымызды катаклизмдерден, ал біздің азаматтарымызды – қиындықтар мен сілкіністерден сақтау үшін уақытылы тиімді шаралар қабылдау қабілеттілігімізді арттыруға тиіспіз.

Еуропа Одағы Қазақстан үшін ірі сауда әріптесі болып табылады, одан кейін Ресей мен Қытай тұр, сондықтан біз Қазақстанға да, ЕАЭО бойынша біздің барлық әріптестерімізге де тиімді болатын тұрғыда Еуропа Одағымен ынтымақтастыққа мүдделіміз.

Еуразиялық экономикалық ықпалдастықты ілгерілете отырып, біз оның іргелі қағидаттарын: тауарлардың, капиталдың, жұмыс күшінің еркін қозғалыстарын, бірлескен кәсіпорындар құру, адами байланыстарды тереңдетуді ұмытпауымыз керек. Бұл орасан зор жобаның табысқа жетуі оны жүзеге асыру үшін ұлттық деңгейде де, Еуразиялық экономикалық комиссия аясында да қаншалықты өнімді жұмыс істеуімізге байланысты. Ал жұмыс өте көп, өйткені біз ЕАЭО-ның қалыптасуының алғашқы кезеңінен ғана өттік.

 

- «Еуразиялық экономикалық келешек» форумында Қытаймен арада өзара ықпалдастықты дамыту қажеттілігі, «Жібек жолының экономикалық белдеуін» ЕАЭО-пен түйіндестірудің  келешегі туралы айтылды. Бұл бастама жүзеге асқан жағдайда Қазақстан үшін қандай мүмкіндіктер ашылмақ?

- Қытай нарығының орасан зор әлуеті мен халықаралық жобалары ЕАЭО үшін мүмкіндігі мол келешектің бастауы іспетті. Бүгінгі күнде Қытай бүкіл әлемге сауда мен инвестиция саласында басқа бірде -бір ел ұсына алмайтын мүмкіндіктерді ұсынуда.

Мәселен, екі жыл бұрын Қытай төрағасы Си Цзиньпин екі жыл бұрын Астанада айтқан «Жібек жолының экономикалық белдеуін» алуға болады. Қытай өзінің батыс өлкелерін белсенді дамытып келеді және Орталық Азия және Ресеймен сауда-экономикалық қатынастарда нығайтуға баса назар аударып отыр. Бізге Қытай мен Батыс Еуропа арасындағы тауарлар транзитіне қатысу керек. Сол себепті ҚХР-мен  өз ара ықпалдастық ЕАЭО-тың көліктік-коммуникациялық инфрақұрылымын жаңғыртуға және Еуропа мен Азия арасындағы саудада маңызды байланыстырушы буын болуға мүмкіндік береді.

 

- Мемлекет басшысының «Ұлт Жоспары – 100 нақты қадамды» іске асыру тапсырмалары аясындағы Парламент алдына реформаны шұғыл түрде қажетті заңнамамен қамтамасыз ету, бірнеше ондаған жаңа заңдарды қабылдау міндеті қойылды. Өмірге енетін бұл заңнамалық бастамалар қазақстандықтарға қалай әсер етеді?

- Бес институттық реформа – Елбасының сайлауалды тұғырнамасы ғана емес, ол әлемдік экономика мен саясаттағы елеулі сілкіністер аясында Қазақстанның дамуына жаңа серпін беретін кешенді жоспар болып отыр. 

Еліміздің заңнамасын осындай ауқымды жаңғыртуды еліміздің Президенті 1990 жылдардың ортасында жүзеге асырғанын, қысқа мерзімде нарықтық экономиканы жеделдетуге бағытталған заң күші бар жарлықтар топтамасын шығарғанын еске салғым келеді. Сол кезде экономика ырқына жіберіліп, кәсіпкерлік еркіндігі мен оларды қолдау қамтамасыз етілді, банк жүйесі қарқынды дамыды, ірі шетелдік капитал тартылды. 

Қазіргі кезде Мемлекет басшысының басымдықтары орта таптың үлесін ұлғайту, аймақтарды тепе-тең дамыту, сыбайлас жемқорлықты түбірінен жою, жаңа жұмыс орындарын ашу және ұлт тұтастығын нығайту болып отыр. Заңнамалық тұрғыда қамтамасыз етпей біздің еліміздің реформалардағы мықты көшбасшылығына кепілдік беру мүмкін емес. Қазақстан Парламенті Үкіметпен тығыз қарым-қатынаста бұл ауқымды міндетті табысты орындап келеді. «100 қадам» Ұлт Жоспарын іске асыру жөніндегі жұмыстар жарты жылдан бері жүргізіліп келеді, біз қарашаның алғашқы жартысында заң шығару кезеңін аяқтауды жоспарлап отырмыз.

 

- Сұхбатыңызға рахмет!

Қазан, 2015
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты