Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының директоры Болат СҰЛТАНОВ:
ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ ҚҰРЫЛУЫНА ҚАРСЫЛЫҚ БІЛДІРУ – АЗАМАТТАРЫМЫЗДЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫН ЖАҚСАРТУҒА ҚАРСЫЛЫҚ БІЛДІРУ

Жуырда Қазақстан, Ресей мен Белоруссия Еуразиялық экономикалық одақ құру жөніндегі келісімшарт бекітеді. Болашақта бұл елдер арасындағы қарым-қатынас қай бағытта дамымақ? Осы және өзге де сұрақтарға «Интерфакс-Қазақстан» агенттігіне берген сұхбатында Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының (ҚСЗИ) директоры Бақыт Сұлтанов жауап берді.

- Еуразиялық экономикалық одақ туралы келісімшартқа қол қойылғаннан кейін аталған үш мемлекет арасындағы қарым-қатынас болашақта қалай дамиды деп ойлайсыз?

- Еуразиялық экономикалық одақ туралы әңгіме болғанда мынаны ескеру қажет: аталған ықпалдастық жобасының жүзеге асырылуы догма емес, керісінше, өзара іс-қимыл кезінде басшылыққа алатын нұсқаулық. Бұл жанды процесс. Аталған интеграциялық бірлестік құрамындағы әр мемлекет бірінші кезекте өзінің ұлттық мүддесін қорғайтыны түсінікті. Дегенмен, ұлттық мүддені қорғай отырып, интеграциялық бірлестіктің тамырына балта шаппау жағын да ойластыру қажет.

Сондықтан мен мұны тұтас бір шығармашылық процесс деп атар едім. Ықпалдастық шеңберінде түрлі проблемалар туындап отырады, оның бәрін келісіп шешу қажет. Тәуелсіздік алған 23 жыл ішінде біздің елдеріміз экономикалық жағынан да, құқықтық жағынан да бір-бірінен едәуір алшақтап кетті. Сол себепті қазір аса тоқмейілсудің де, шектен тыс пессимизмнің де қажеті жоқ. Бұл шығармашылық процесс, біз экономикаларымызды бір-бір-біріне жақындатуымыз керек.

Бұл процесте көп нәрсе келіссөз жүргізіп жатқан өкілдеріміздің біліктілігі мен жұмысына байланысты болмақ. Менің ойымша, осы процестің басы-қасында жүрген өкілдеріміздің біліктілігі ешкімнен кем емес.

Ең бастысы, мұндай мәселелерде сары уайымға салынып, жүйкені жұқартуға болмайды. Сабыр сақтаған жөн. Жұмыс процесі болған соң әртүрлі қиындықтар туындайды. Олардың бәрін ешкімнің мүддесіне нұқсан келмейтіндей етіп шешу керек.

- Еуразиялық экономикалық одақтың пайдалы жақтары қандай? Кері әсері бар ма?

- Мұның жақсы жақтары туралы аз айтылған жоқ. Оның жақсы жағы өте көп. Мен соның ішінде ең негізгі дегеніне тоқталып өтейін. Қазақстан географиялық жағынан өте қолайлы аймақта орналасқан. Біз Азия мен Еуропаның кіндігінде орналасқан елміз. Біз осыдан да пайда табуымызға болады.

Қазір дүниежүзі бір полярлы әлемнен көп полярлы әлемге ауыса бастады. Халықаралық құқық дағдарысқа ұшырады. Халықаралық аренада қалыптасқан осындай жағдайға байланысты Қытай құрлық арқылы Еуропалық одақ пен Орта Шығыс рыногына шығуға тырысып жатыр. Кеңес одағы құлағаннан кейін Еуропа Орталық Азия мен Қазақстан арқылы Қытайға, Оңтүстік-Шығыс Азия нарығына шығуға қызығушылық таныта бастады. Бұл бағытта әртүрлі жобалар пайда болды. Бірақ, Балқан аралдары мен Югославияға қатысты проблемалар туындады. Түптеп келгенде Еуропа бұл проблемаларды экономикалық тұрғыдан да, қаржылық тұрғыдан да шеше алмады. Енді Шығыстың жобалары алға шыға бастады. Олар Кеден одағымен және Еуразиялық экономикалық одақпен тамаша үйлесім табады деп ойлаймын.

Контейнерлермен жүк тасымалдау жылдамдықты қажет етеді. Ал, Кеден одағы құрылғаннан кейін Қазақстан мен Ресейдің, Ресей мен Белоруссияның арасындағы кеден бекеттері алынып тасталды. Бұл контейнерге тиелген жүкті автокөлік құралдары арқылы Қытайдан Еуропалық одақ шекарасына жеткізу мерзімін біршама қысқартты.

Біз бүгінде Қазақстан әлемдегі 30 жетекші мемлекеттің, табысты 30 елдің қатарына енуі тиіс деп жатырмыз. Өйткені, ел қанша бай болса, әлеуметтік мәселелерді шешу де соншалықты оңай болмақ. Біз қазір үздік 50 елдің қатарындамыз. Бірақ сол 50 елдің қай-қайсысы да төмен түскісі келмейді. Яғни, Қазақстанның отыздыққа баратын жолына кілем төселмеген, ол бәсекелестікке толы жол.

Менің ойымша, әлемдегі 30 үздік елдің қатарына қосылу үшін жаңа заманауи технологияларға негізделген тауарлар мен сапасы жоғары тауарлар өндірісін жолға қоюымыз керек. Бұл өте қымбат тауарлар. Ондай тауарларды сату арқылы біз әлеуметтік проблемаларды шешуге жұмсалатын қаражат көлемін арттыра аламыз.

Алайда, инновациялық өндіріс ошақтарын ашу үшін қомақты қаражат керек. Қаражатты шетелдік инвестиция есебінен табуға болады. Бірақ, Қазақстан экономикасына ешкім қомақты қаражат салғысы келмейді. Өйткені, Қазақстан нарығы – бар-жоғы 17 миллион адамнан құралған. Сол себепті бізге шетелден инвестиция тарту үшін үлкен рынок қажет. Біз Еуразия рыногын қалыптастырып жатырмыз, оны тауармен толтыруымыз керек. Ал, тауарды шетелдік инвестиция есебенін өндіре аламыз. Егер біз халқымыздың әл-ауқатын жақсартып, олардың бақуатты өмір сүргенін қаласақ, бәсекеге қабілетті экономика қалыптастыруымыз керек. Оған орасан зор инвестиция қажет. Шетелдік инвестиция үлкен рыноктарға ғана салынады.

Шағын және орта бизнеске қатысты айтар болсақ... Біз Кеден одағындағы елдер арқылы Қытай мен Еуропаның арасын жалғайтын жол салып жатырмыз. Бұл жол орасан зор көлемде тауар мен қызмет түрлерін талап етеді. Ол дегеніміз – тамақ, су, жанармай бекеттері, отельдер т.т. Бұл шағын және орта бизнес үшін нағыз клондайктың өзі емес пе? Аталған көлік дәлізі Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары арқылы өтіп, Ақтөбе облысын да жанап өтеді. Яғни, ол аталған облыстарда шағын және орта бизнесті дамытуға тамаша мүмкіндік туғызады. Алайда, тас жолға қызмет көрсететін учаскелерді бөлгенде жемқорлыққа жол бермей, оны ашық әрі әділ жүргізу қажет. Әйтпесе, шағын және орта бизнестің тіршілігін жеңілдетудің орнына, жемқорлыққа белшеден батқан тағы бір даулы жоба пайда болуы мүмкін.

- Сіз одақтың жағымды жақтары туралы айтып бердіңіз. Дегенмен оның жағымсыз жақтары да жоқ емес қой? 

- Әлбетте, оның минустары да бар және оны айтпағанымыз ақымақтық болар еді. Әсіресе, бастапқы кезеңде көптеген проблемалар туындауы мүмкін. Мәселен, Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінің тұрғындары Қытай нарығымен тығыз байланысты. Ол тауарлар алдымен Қытайдан Қырғызстанға, содан соң Қазақстанға келеді. Еуразиялық экономикалық одаққа кіргеннен кейін Қытайдың көл-көсір арзан тауарының қолжетімділігі төмендейді. Сонымен қатар, Батыс Еуропа, Азия мен АҚШ-тан әкелінетін ұзақ мерзімдік тауарлар мен сән-салтанат бұйымдары да азаяды. Бұрын пайдаланылған көліктерді тасымалдаумен айналысатындар да бірқатар қиындықтарға душар болмақ. Осы жағын түсінуіміз қажет.

Әрине, бұл мәселелерді шешу керек. Қазір Қазақстан отандық автокөлік өндірісін дамытуға күш салып жатыр. Оппозиция айтқандай тек Ресейлік компаниялармен ғана емес, Корея, Жапония, тіпті, еуропалық автоконцерндермен жұмыс істеп жатыр. Болашақта отандық автокөліктер шығара бастаймыз және олар Еуразиялық экономикалық одақ рыногына, үлкен рынокқа экспортталмақ. Сөйтіп, автокөліктерге қатысты проблема түбегейлі шешімін табады. Қытайдан немесе Түркиядан әкелінетін арзан тауарларға қатысты проблемаға келсек, бұл мәселе де біртіндеп шешіледі деп ойлаймын. Әл-ауқаты артқан соң біздің халқымыз қымбатырақ, сапалы тауарларды тұтынуға ұмтылады. Сондықтан бұл мәселе де шешімін табады.

- Оппозиционерлер Қазақстанның егемендігіне нұқсан келтіретін мұндай ықпалдастыққа бірнеше мәрте наразылық білдірді. Олардың ойынша, одақ Қазақстанның тәуелсіздігіне экономикалық және саяси тұрғыдан қатер төндіреді. Сіздіңше, бұл Қазақстанның егемендігіне нұқсан келтіре ме?

- Қарсыластарымыз Еуразиялық экономикалық одаққа, Кеден одағына кіру Қазақстан үшін қауіпті деп жаүр. Сол кезде мен оларға: «Сіздер Қазақстан шикізатқа тәуелділіктен арылуы тиіс дейтін едіңіздер ғой. Егер шынымен де солай болса, Қазақстанды шикізатқа тәуелділіктен арылтатын бірден-бір жол – Еуразиялық экономикалық одақ» деп жауап беремін. Яғни, логикалық тұрғыдан алып қарасақ, Еуразиялық экономикалық одаққа қарсы шығып жүргендер Қазақстан азаматтарының экономикалық жағдайын жақсартуға қарсы деген сөз.

- АҚШ пен ЕО-тың Ресейге қатысты санкциялары Еуразиялық экономикалық одаққа кері әсер ете ала ма?

- Президентіміздің Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері ұстанып келе жатқан сыртқы саяси бағыты өте дұрыс. Оны көп векторлы дейміз, яғни, біз барлық мемлекеттермен жақыс қарым-қатынас орнаттық. Бірақ, көп векторлы саясат дегеніміз өзге елдердің бәрімен бірдей арақашықтық сақтау дегенді білдірмейді. Көп векторлы саясатымызда басымдық берілген мемлекеттер бар – олар бізбен шекаралас жатқан елдер. Сондықтан да Қытай, Ресей, Орталық Азия елдерімен қарым-қатынасымызды нығайту біз үшін өте маңызды. Еуропалық одақ елдері мен АҚШ екінші орында. Енгізілген санкциялар РФ экономикасының белгілі бір салаларына қарсы бағытталмаған, олар негізінен психологиялық сипатқа ие. Нақтырақ айтқанда, бұл санкциялардың мақсаты – инвесторларды үркітіп, Ресей экономикасына қаржы салдырмау.

Қазір ғаламдық экономика бір-бірімен өте тығыз байланысып, қабысып жатыр. Сондықтан бірде-бір мемлекет кері әсерінен қорқып, экономикалық санкциялар қолданбайды. Санкция – аргумент емес. Кезінде КСРО-ға қатысты енгізілген көптеген санкцияларды мысалға келтіре аламын. Паровоздар, станоктар, құрал-саймандар әкелуге тыйым салынғанымен, сол заманда, 30-шы жылдардың өзінде-ақ санкцияларды айналып өтуге мүмкіндік болды. Қазіргідей жаһандану заманында санкция дегеніміз - өткен замандағы құбылысты қайталау құралы ғана. ХХІ ғасырда мемлекеттердің бір-бірімен санкциялар арқылы сөйлесуі ешқандай нәтиже берме қоймайды.

Оның үстіне, мынадай қарапайым дүниені ұғынғанымыз жөн: Батыс РФ-на қарсы санкциялар енгізе отырып, Ресейді Қытаймен экономикалық тұрғыдан жақындасуға итермеледі. Соңғы уақытта бекітілген газ жобасы осының нақты дәлелі болса керек. Әлемдік сарапшылардың пікірінше, бірнеше жылдан кейін Қытай өндіріс көлемі жағынан АҚШ-ты артқа тастап, бірінші орынға шығады. Сондықтан, бір мемлекетке қарсы санкция қолдану арқылы сіз өз экономикаңызды дамыту мүмкіндігінен айырыласыз. Ал, әлемдік экономика жуырдағы әлемдік дағдарыстың салдарынан толық арыла қойған жоқ. Еуропа экономикасы рецессия қарсаңында тұр. Қазір экономиканың дамуын тежеуге бағытталған кез-келген жағымсыз элемент әлемдік экономиканың құлдырауына әкеп соқтыруы мүмкін. Сол себепті экономикалық санкцияларды ойыншыққа айналдырғандардың бәрін абай болуға шақырар едім.

- ЕАЭО-қа қандай мемлекеттер қосылуы мүмкін және олар қашан қосалмақ?

- Менің ойымша, Еуразиялық экономикалық одақты кеңейтуге асықпау қажет. Бірлестік алдымен аяққа тұрып, нығайып алуы тиіс. Әйтпесе, біз Еуропалық одақтың қатесін қайталаймыз. Бұрын заемның ұжмағы, әлемдік экономика негізі болған ЕО басшылықтың ойсыз әрекеті мен АҚШ-тың итермелеуі салдарынан Одақ шығысқа, оңтүстік-шығысқа қарай ойысты. Соңғы кезде ЕО-қа мүше мемлекеттердің көпшілігіндегі сайлауда ұлтшылдар жеңіске жетуде. Енді олар ұйымға бұрынғы кеңес одағы құрамында болған мемлекеттерді қабылдау арқылы ЕО үлкен қателікке ұрынды дей бастады.  Еуропаның экономикасы шығыс пен оңтүстік Еуропаның экономикасымен үйлесе алмады. Сондықтан асықпауымыз керек.

Алдымен «үштіктің» өзегі – Қазақстан, Белоруссия мен Ресейді дамытып алу қажет. Содан соң өзге елдердің дайындық деңгейіне қарай ұйымға жаңадан мүше қабылдау мәселесін қарастыруға болады. Қауымдастырылған мүшелік жүйесін енгізу қажет. Оңтүстік Корея, Үндістан, Вьетнам, Иран сынды ұйымды дамытуға оң ықпал ететін өзге де елдер Одаққа бақылаушы немесе мүше болғаны Қазақстан үшін де, Белоруссия мен Ресей үшін де тиімді болар еді. Бірақ алдымен қауымдастырылған мүшелік негізінде қабылдау қажет. Басқаша айтқанда, мен ЕАЭО-ты бұрынғы Кеңес одағы шеңберінде дамитын мемлекет ретінде қарастырып отырған жоқпын. Жалпы, мен ЕАЭО пен ЕО арасында еркін сауда-саттық аймағын қалыптастыруды қолдаймын. Келешегі зор бағыттардың бірі міне, осы.

 

- Тұщымды әңгімеңіз үшін рахмет.

Мамыр, 2014
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты