Қазақстан Бас прокурорының орынбасары Жақып АСАНОВ:
ТҮБЕГЕЙЛІ ӨЗГЕРІСТЕРДІ ЖҮРГІЗБЕЙІНШЕ, БІЗ "ТҮРМЕДЕ ОТЫРҒАНДАР САНЫ" ЖАҒЫНАН ҚАЙТАДАН АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРДАҒЫ ЕЛДЕРДІҢ САНАТЫНА ІЛІГІП ҚАЛУЫМЫЗ ЫҚТИМАЛ

Қазақстанда пенитенциарлық мекемелерде отырғандардың санын азайту үшін қажетті шаралар жүргізіліп отыр. Әсіресе түрме реформасы белсенді орындалуда. Қазіргі кезеңде оның нәтижелері қандай және белгіленген мақсатқа жету үшін алдағы уақытта не істеу керек, бұл туралы "Интерфакс-Қазақстан"агенттігіне берген сұхбатында республика бас прокурорының орынбасары Жақып АСАНОВ әңгімелеп берді.

 

- Жақып Қажманұлы, қазіргі уақытта Қазақстанда бас бостандығынан айыру орындарындағы ахуал қандай? Соңғы жылдары түрмеде отырғандар саны азайды ма?

- Иә, біздің республикада бас бостандығынан айырылып сотталғандар саны бірте-бірте азайып келеді. Мәселен, 2010 жылы республикамызда "түрмеде отырған адамдар саны" 62 мың 997 адамды құрады, халықаралық "түрме индексіне" орай 100 мың адамға шаққанда қамауда отырғандар саны 395 адамды құраған.

2011 жылы түрме халқының саны 55 мың 552 адамға дейін төмендеді, индекс – 344 құрады.

Сосын да бұл көрсеткіш төмендей берді де, 2012 жылы бас бостандығынан айыру орындарында отырғандар саны 48 мың 684 адамды құрады, Қазақстан "түрме индексі" жағынан 35-ші орынға шықты.

Алдыңғы жылмен салыстырғанда 2013 жылдың нәтижелері бойынша "түрме индексі" аздап азайып, 100 мың адамға шаққанда 296 адамды құрады, біздің ел болса түрмеде отырған халқының саны жағынан 36-шы орынға ие болды.

 

- Отандық соттар ақтау үкімдерін қаншалықты жиі шығара бастады? Бас бостандығынан айыру, қамауға алу орнына жазаның қандай балама түрлері қолданылып отыр?

- Ең алдымен 2014 жылдың 1-ші тоқсанында бүкіл сотталғандардың ішінен бас бостандығынан айырылғандар үлесінің 32% құрағандығын атап өткім келеді. Бұл Қазақстанның кеңестік кезеңді қоса алғанда бүкіл тарихындағы ең төмен көрсеткіш. Бұрындары бұл статистика 40-45% төмен болмайтын.

Мәселен, 2010 жылы 44 тұлғаға қатысты ақтау үкімі заңды күшіне енсе, 2011 жылы бұл көрсеткіш - 63 адамды құрады, 2012 жылы - 55, 2013 жылы – 46, ал 2014 жылдың 1-ші тоқсанында 12 адам.

2014 жылдың 1-ші тоқсанында соттарда 8,5 мың қылмыстық іс қаралды. Бұл 2013 жылдың сол кездегі мерзімімен салыстырғанда 500 іске аз. Биыл ондай істер бұдан да көп болуға тиіс болатын, біріншіден, рақымшылық жасалған жоқ, екіншіден заңда қылмыс деп танымау болған жоқ. Ең бастысы, есепке алу мен тіркеу күшейтілгелі бері қылмыс саны тұрақты түрде артып отыр, 3 жылда қылмыс саны 3 есеге артты.

Алайда, осыған қарамастан өткен жылмен салыстырғанда биыл соттарда қаралған істердің саны 6% аз. Бұл неліктен?

Басты себептердің бірі, біздің бастамаларымыздың бірі – бітістіру жөніндегі жобаның орындалуы. Біз ІІМ  "істі сотқа жөнелту" көрсеткіші үшін сынға алатынбыз. Соның салдарынан бітістіру арқылы тоқтатуға болатын көптеген қылмыстық істер сотқа жөнелтілетін. Енді не өзгерді ?

Егер 2012 жылы сотқа дейін тергеу органдары мен  прокурора бітістіру нәтижесінде 13,5 мың істі тоқтатса, 2013 жылы ол 40 мыңды құрады, яғни 3 есеге артық.

2014 жылдың 1-ші тоқсанында сотқа дейін бітістіру нәтижесінде тоқтатылған істердің саны 2013 жылдың 1-ші тоқсанына қарағанда 2 есеге артық болды.

Біз бір жағынан соттардың жүктемесін азайттық, енді олардың анағұрлым күрделі істерді шешуге уақыты көбірек болатын болды.

Екінші жағынан біз айыптаушылар мен жәбірленушілердің тергеуші не прокурорлардың қысымынсыз ерікті түрде ғана табысулары үшін шаралар қолданып отырмыз.

Алдында атап өткенімдей, есепке алу мен тіркеу күшейтілгелі бері қылмыс санының күрт артуы және заңда қылмыс деп танымау жоқтығы "түрме халқының санын" арттыруға тиіс болатын. Алайда, қамаудағылардың саны азайып келеді, өйткені бас бостандығынан айыру арқылы жазалау азайды, оның орнына жазалаудың басқа балама түрлері қолданылып отыр. Бостандығын шектеу арқылы жазаланушылардың саны 33% -дан 38%-ға дейін артты, айыппұл болса – 2% -дан 3%-ға дейін.

Сонымен қатар, соттар жазадан шартты түрде мерзімнен бұрын босату туралы өтініштерді жиірек қанағаттандыра бастады, 40%-дан  45%-ға дейін және жазасын өтемеген мерзімді жеңілдеу жазаға  ауыстыра бастады 42% дан 55%-ға дейін; тергеуге алынғандарға қатысты қамауға алудың орнына прокурорлар кепілдікті жиірек қолдана бастады.

Биылғы жылдың 1-ші тоқсанында қамауға алуды қолдану 4,5% азайды. Бұлтарпау шараларының жалпы үлесінде кепілдікке шығару үлесі 12% құрады.

Мәселен, 2013 жылы бостандығын шектеуге сотталғандар саны артты , олар 8 мың 101 адамды құрады немесе жалпы сотталғандар санының 32,8%. Салыстырып өтелік: 2012 жылы олардың саны 5 мың 608 болды немесе 25%.

Дегенмен, "түрме халқының саны" жаңа Қылмыстық кодекс енгізілген соң, яғни 2015 жылдың басында елеулі азаяды деп санаймыз, өйткені "Түрме халқының санын азайту жөніндегі 10 шара" жобасының негізгі идеялары сонда көзделген.

 

- Қазіргі кезеңде Қазақстанда түрме реформасы қалай жүргізіліп отыр, сол туралы айтып берсеңіз. Қандай жолдарды өтіп қойдық? Қандай да бір болмасын нәтижелер бар ма?

- Тәуелсіздік алғалы бері елде жеті рет рақымшылық жасалды, қылмыстық заң барынша ізгілендірілді, оның ішінде Қылмыстық кодекстің бірқатар баптары жұмсартылды және шартты түрде мерзімнен бұрын босату мерзімдерінің басталу уақыты қысқарды.

Сонымен қатар бас бостандығынан айыруға байланысты емес жазаның балама түрлерін қолдану аясы кеңейтілді. Жазаны анағұрлым жұмсақ жазаға ауыстыру туралы ережелерді қолдану ережелері жеңілдетілді.

Бірақ осы жерде атап өткенді жөн көріп отырмын, кешенді өзгерістерді жүргізбейінше, біз "түрме халқының саны" жағынан тағы да алдыңғы қатардағы елдердің  санатына ілігіп қалуымыз ықтимал.

Біздің мемлекетіміздің басшысы бұл проблеманы жүйелі түрде шешу үшін қажетті шаралар қолдануды тапсырды.

Оның ішінде мынадай жүйелер бар: "Түрме орнына –пробация және электронды білезіктер", "Қылмыстық және азаматтық процестерде бітістіру", "Түрме халқының санын азайту жөніндегі 10 шара".

Заңды шараларға келер болсақ, олардың басым бөлігі жаңа ҚК, ҚПК, ҚАК, Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексте және қазір әзірленіп отырған Азаматтық-процессуалды кодекстен орын алған. Олар іс жүзінде қолдана бастаған кезде пәрменділігін көрсететін болады.

2013 жылы 10-желтоқсанда ұсынылған "Түрме халқының санын азайту жөніндегі 10 шара" жобасы шеңберінде біз халықаралық пенитенциарлы реформа саласындағы белді үкіметтік емес ұйымдардың бірі PRI – Халықаралық түрме реформасы өкілдігінің, азаматтық қоғам институттары өкілдерінің, халықаралық сарапшылардың қатысуымен бірлесіп қамауда отырғандардың санын азайтуға кедергі болатын негізгі себептерді айқындадық.

Сондай-ақ "түрме халқының санын" азайтуға бағытталған заңды және ұйымдық шаралар кешені ұсынылды.

Ұсынылған заңды шаралардың көпшілігін республика президенті жанындағы құқықтық саясат жөніндегі кеңес мақұлдады, олар жаңа Қылмыстық, Қылмыстық-процессуалды, Қылмыстық атқарушы кодекстердің жобалары шеңберінде жүзеге асырылатын болады. Демек, жұмыстың бір бөлігін атқарып қойдық.

 

-Бүгінде отандық түрме жүйесін жаңалау және қайта құру үшін жасалған қадам аса маңызды болып отыр деп айтуға бола ма?

- Әрине. Әділ сот жүйесін және "түрме реформасын" жетілдірудің пайдалы екендігін мынадай жағдайдар дәлелдеп отыр.

Біріншіден, "түрме халқының санын" бұдан былай да азайтудың әлеуеті бар.

Халықаралық стандарттарға орай, 100 мың адамға шаққанда 150 адамы түрмеде отырған қатынас кезінде ғана қылмыстық әділ сот пен түрме менеджменті ойдағыдай ұйымдастырылған, деп санауға болады.

Көрсеткіш бұдан жоғары болған жағдайда, қылмыстық жазалауды сапалы орындау қиынға түседі. Керісінше, "түрме индексі" төмен болған жағдайда, тек бюджет қаржысы ғана үнемделіп қоймай, әділ сот жүйесінің пәрменділігі мен қоғам қауіпсіздігі арта түспек.

Екіншіден, түрме реформасы керек екендігінің  мықты аргументі ретінде экономикалық мәселе саналады.

Пенитенциарлы жүйенің шығыны ұдайы түрде артып  келеді. Соңғы 4 жылда қылмыстық атқарушы жүйенің бюджеті 54% өсті.

Бұл мақсат үшін 2013 жылы бюджеттен 47,5 миллиард теңге бөлінді. Егер 2012 жылы түрмеде отырған бір адамды асырау үшін мемлекет 580 мың теңге жұмсаса, 2013 жылы бұл сома 613 мың теңгеге жетті.

Мысал келтіріп өтейін :Солтүстік Қазақстан облысында көршінің 10 мың теңге тұратын затын ұрлағандығы үшін әйел 3 жылға сотталған. Мемлекет оны асырау үшін 1 миллион 700 мың теңге жұмсады.

Айтылған жәйттерді қорытатын болсақ, "түрме реформасының" аса қажет екендігі көрініп-ақ тұр.

Қайта қарау шаруасы ауқымды шараларды қамтуға тиіс, оның ішінде жазалаудың және бұлтарпау шараларының балама түрлерін қолдану, камерада жекелеп отырғызуға көшу, сотталғандарды жұмыспен қамту, ізге түсудің электронды білезіктерін қолдана отырып, пробацияны толыққанды енгізу.

Пробация және электронды құралдарды пайдалану шаралары көптеген басқа мемлекеттерде ойдағыдай нәтиже беріп отырғандығын атап өткім келеді.

 

- Жақып Қажманұлы, сіздің ойыңызша пробация қызметін енгізудің  қаншалықты мәні бар?

- Біз Қазақстанда пробация қызметін дамытуға үлкен үміт артып отырмыз, өйткені бұл біз талқылап отырған саладағы жағдайды өзгертуге мүмкіндік береді, деп күтудеміз.

Еске салып өтелік, Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 15-ақпан күнгі "Пробация қызметі мәселелері жөнінде Қазақстан Республикасының кейбір заңдылық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңы арқылы қолданыстағы заңға жаңа ұғым – пробация ұғымы енгізілді.

Бас бостандығынан айыру орындарынан босап шыққан тұлғалармен және түрмеге тағы түсіп қалу қаупі барлармен жұмыс жүргізу аса маңызды. Бұл тақырып өткен жылы наурыз айында Астанада өткен Түрме реформасының бірінші форумында талқыланған болатын. Бұл форумның бүкіл дерлік ұсыныстары жаңа Қылмыстық атқарушы кодекстің жобасына енгізілген.

Осы орайда түсіндіре кетейін, енді жаңа ҚАК орай қылмыстық-атақарушы инспекциялар болмайды. Олар пробация деп аталатын қызметтер ретінде қайта құрылады. Бұл мекемелердің атауы жәй ғана ауыса салады деген сөз емес. Енді тұтас құрылымның жұмысында басты назар әлеуметтік –құқықтық көмекке қарай ойыспақ.

Пробация шартты түрде сотталғандарға ғана емес, мерзімнен бұрын шартты түрде сотталғандарға, әкімшілік қадағалауға алынғандарға және бас бостандығынан айыруға қатыссыз жаза белгіленген сотталушыларға қатысты қолданылады.

Жаңа ҚАК жобасында мұның бәрі көзделген.

 

-Алайда қоғамда "түрме реформасы" елде қылмыстың артуына ықпал етпес пе екен, деген қауіптердің де бар екендігіне назар аудармауға болмайды. Өйткені қылмыскерлер заңға бағынатын азаматтардан оқшауландырылудың орнына іс жүзінде бостандыққа жіберілмек. Бұл туралы не айтасыз?

- Мен ондай қауіптерге негіз жоқ деп санаймын. "Түрмен халқының санын" азайту- қара бастың қамын көздейтін мақсат  емес қой, бұл шаруа аса қауіпті қылмыс жасағандардың  есебінен жүргізілмейді. Былайша айтқанда, біз халыққа қауіп туғызатын, яғни  адам өлтірген, садист, каннибалдарды босатуды ұсынып отырған жоқпыз. Түрмеде отырғандар санын азайту шаралары қоғамдық тәртіпті әлсіретуге, азаматтар құқықтарының қорғалуы мен қоғамның қауіпсіздік деңгейін төмендетуге тиіс емес. Сол себепті біз ұсынып отырған заңды шаралардың сипаты нүктелік десек болады, олар ең алдымен заңның нақты баптарын өзгертуге бағытталған.

Сонымен қатар, бұл шаралар ең алдымен "түрме халқы санының" артуы себептерін жоюға бағытталған. Өйткені түрмеде отырғандар санының көбеюі салдарына қарсы күрес жел диірменіне қарсы күрес іспетті.

 

- Түрме реформасы сонда отырғандардың өмірін қаншалықты өзгертер екен?

- Жаңа ҚАК жобасында белгілі бір новеллалар бар.

Қоғамға қауіпсіз болу дәрежесіне орай түзету мекемелерінде белгіленген жазалар өзгертілген - -минималды, орташа, кәмілеттік жасқа толмағандар үшін орташа, толық, максималды, төтенше және аралас.Сондай- ақ сотталғандарды камераларға жекелеп отырғызу көзделген.

Сотталғандардың құқықтарын қорғауға және кеңейтуге бағытталған шаралар тізбесі белгіленген. Яғни мекемелерде сотталғандар отыратын бөлмелердің алаңы нормаларын арттыру, мүгедектер үшін бөлмелерді арнайы техникалық жабдықтармен және қосалқы заттармен жабдықтау, сотталғандарға туысқандары және жақындарымен әлеуметтік байланыста болуы үшін телекоммуникацияның жаңаланған құралдарын пайдалануына мүмкіндік жасау, ақысы төленетін жұмыстарға тарту үшін жұмыс орындарын құру шаралары.

 

- Көрші елдерде мұндай реформалар қалай орындалып жатыр? Көрші елдерде бұл мәселе қаншалықты ілгерлепті? Олардың түрмелеріндегі жағдай жақсарған ба?

- Кеңестік дәуір кеңістігіндегі елдерде  пенитенциарлы жүйені қайта құруда назар аударарлықтай ерекше бір жолдар жоқ, деп айта аламын.

Ал Батыс Еуропа елдеріне келер болсақ, онда бізге белгілі электронды мониторинг құралдары кеңінен пайдаланылады. "Электронды білезіктер", дербес мониторингтің басқа құралдары, енгізілген алкотестерлер және басқалары бар.

Сондай-ақ Батыста қоғамнан оқшауландыруға қатыссыз шараларды кеңінен қолдана отырып, жаза тағайындау кезінде бітістіру, мерзімен бұрын босату институттары кеңінен қолданылады.

Сонымен қатар, біз батыс еуропалық елдердің озық тәжірибесін пайдаланудамыз, деп атап өткім келеді.

Көптеген халықаралық сарапшылар, оның ішінде PRI негізін қалаушылардың бірі баронесса Вивьен Стерн Қазақстанда пенитенциарлы жүйеде жүргізіліп отырған реформалар дұрыс және пәрменді деп санайды.

"Түрме халқының санын" азайту үшін әдетте қысқа мерзімдік ғана пайдасы бар рақымшылық жасау шарасын қолданатын басқа елдерге қарағанда, Қазақстан "түрме халқының санын азайту" мақсатында жүйелі шаралар қолданып отыр.

 

- Әңгімеңіз үшін рахмет!

Мамыр, 2014
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты