Орталық сайлау комиссиясы төрағасының орынбасары Владимир ФООС: ПРЕЗИДЕНТ САЙЛАУЫ ДАУЫС БЕРУШІЛЕРДІҢ КӨПТЕП ҚАТЫСУЫМЕН АШЫҚ ЖӘНЕ ӘДІЛ ӨТЕДІ

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанда мерзімінен бұрын президент сайлауын өткізу туралы ешкім күтпеген шешім қабылдап, оны 3 сәуірге белгіледі. Қазіргі сайлау науқанының ерекшеліктері туралы Орталық сайлау комиссиясы төрағасының орынбасары Владимир Фоос “Интерфакс-Қазақстан” агенттігімен болған сұхбатында әңгімелеп берді.

- Владимир Карлович, президент “Нұр Отан” партиясының съезінде алдағы сайлау барынша ашық және әділ өтетініне уәде берді. Орталық сайлау комиссиясы мұны іске асыру жолында не істеуде?

- Орталық сайлау комиссиясы үнемі сайлаудың барынша ашық және әділ өткізілуін қадағалайды. Заң нормалары, ең алдымен мемлекет пен президенттің саясаты да бізді осыған міндеттейді. Біз сайлау науқанын өткізуге қатысты қажетті барлық құжаттарды қабылдадық, оларды сайлау комиссияларына жібердік. Біздің барлық отырыстарымыз ашық өтіп жатқанын байқаған боларсыздар. Біз бірден БАҚ-на мәлімет береміз. Ақпараттық қамтамасыз етуге үлкен мән береміз және сайлау науқанының барлық қыр-сырын сайлаушылар назарына жеткіземіз. 21 ақпанда біз облыстық сайлау комиссияларымен, мемлекеттік органдардың өкілдерімен сайлау науқанын өткізу мәселесі бойынша семинар-кеңес өткіземіз.

Семинарда сайлау комиссияларын төмен тұрған сайлау комиссиялармен тиісті семинарлар өткізіп, дауыс беруде, дауыс есептеуде, дауыс беру нәтижелерін анықтауда, хаттамалар беруде ашықтық қағидаларын сақтау мәселелеріне ерекше көңіл бөлуге бағыттаймыз.

- Сіздің пікіріңізше, биылғы президенттік науқанның 2005 жылы өткізілген сайлаудан түбегейлі айырмашылығы неде?

- Ұйымдастыру тұрғысынан келсек, ешқандай айырмашылық жоқ екенін білесіздер. Барлық сайлау тәртіптемелері де сол күйінде қалды. Ұйымдастыру жағынан алғандағы жалғыз ерекшелік кезектен тыс сайлау екі айда, ал кезекті сайлау үш айда өткізілетіндігінде. Сондықтан барлық сайлау тәртіптемелері қысқарады, Орталық сайлау комиссиясы азаматтардан қол жинау үшін қол қою парақшаларын беру мерзімін қысқарту туралы шешім қабылдады. Біз кандидаттарға белгілі бір сайлау тәртіптемелері үшін көбірек уақыт болуы үшін осындай қадамға бардық. Саяси тұрғыдан алғанда, әрине осы уақыт ішінде көп нәрсе өзгерді. Мен осы жөнінде ештеңе айтпаймын, мұны саясаттанушыларға қалдырайық. Қазір бұқаралық ақпарат құралдарында бұл жайныда көп айтылып жүр.

- Сайлаушылардың келу деңгейіне қатысты қандай болжамыңыз бар? Бақылаушылардың пікірінше, сайлау қорытындысы айқын, тұрғындар тарапынан оған қызығушылықтың да азаюы мүмкін екенін болжауға болады.

- Қанша адам келетінін болжай алмаймыз. Бәрі де дауыс берушілердің бұл сайлауға деген қызығушылығына байланысты. Дегенмен, президент сайлауында әдетте сайлаушылар көп келеді, өйткені президент сайлауы – елдің негізгі сайлауы, сондықтан сайлаушылардың, азаматтардың осы үрдіске қызығушылығы жоғары. Сондықтан келушілер 50%-дан жоғары болады деп ойлаймын. Бұрынғы президент сайлауында сайлаушылар көп келген болатын.

- АҚДИБ/ЕҚЫҰ ұсынысы бойынша Орталық сайлау комиссиясы сайлау бюллетеніндегі “бәріне қарсымын” деген тармақты алып тастады. Орталық сайлау комиссиясы қазіргі сайлау науқанына дайындық кезінде АҚДИБ/ЕҚЫҰ-ның тағы қандай ұсыныстарын ескерді?

- Біріншіден, АҚДИБ/ЕҚЫҰ ұсыныстары бойынша бюллетень формасы өзгерді. Бұрын кандидаттардың аты-жөнінің асты сызылатын, бұдан былай еуропалық үлгі бойынша кандидаттардың аты-жөнінің қарсысындағы тор көздерге тиісті белгі қойылады. Сайлау туралы заңға осыған дейін 12 рет өзгеріс енгізілді, көптеген өзгерістер АҚДИБ ұсыныстарына негізделген. Бұл ұйымның барлық 107 ұсынысының 61-і ескерілді, 23-і пысықтау сатысында, ал 23-і бойынша Конституцияға қайшы және сайлау үрдісіне кері әсер келтіретіндіктен, қабылдамайтынымызды айттық. Қабылданған ұсыныстар арасынан мен баламасыз сайлауға тыйым салуды бөлек атап өткім келеді.

Мұнымен қоса, сайлау комиссияларын құру тәртібі өзгерді, қазір оларды жергілікті атқару органдары құрмайды. Кандидаттар үшін кейбір шектеулер алып тасталды. Мәселен, бұрын әкімшілік жауапқа тартылған тұлғалар сайлауға қатысуға жіберілмейтін. Бұл норма алып тасталды. Кандидаттың психикалық жағдайы туралы дәрігерлік анықтама тапсыру қажеттігі туралы норма да алып тасталды. Кандидаттардың бұқаралық ақпарат құралдарына тең қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ететін нормалар енгізілді. Көшпелі және мерзімінен бұрын дауыс беру нормасы алынып тасталды, заңда сайлау туралы заңды бұзғаны үшін санкция айқындалды, міне осының бәрі АҚДИБ ұсыныстары бойынша жүргізілді. АҚДИБ/ЕҚЫҰ сайлау заңнамаларымыздың жетілуіне айтарлықтай үлес қосты.

- Кейбір партиялардың көшбасшылары кезектен тыс сайлау өткізу туралы ақпар төбеден жай түскендей әсер еткенін айтады. Мұнысымен олар, сайлауалды науқанға қатысудан бас тартатындарының шет жағасын білдірді. Сіздің пікіріңізше, әлеуетті кандидаттар үшін өтініш беруге, қол жинауға және жан-жақты үгіт-насихат жүргізуге екі ай жеткілікті ме?

- Барлық саяси партиялар кез келген уақытта сайлау үрдісіне дайын болуы керек, өйткені сайлауға қатысу олардың басты міндеті. Кезектен тыс президент сайлауы, парламенттің кезектен тыс сайлауы туралы мәселе үш жыл бойы үнемі көтеріліп келеді. Сондықтан саяси партиялар өздері айтып жүрген сайлауларға дайын болуы тиіс. Осы орайда мен мерзімінен бұрын сайлау өткізу туралы мәлімет олар үшін кездейсоқ болды дегенмен келіспеймін. Сайлау науқаны үшін екі ай кандидаттардың барлық талаптарға сәйкес тексеруден өтуіне, қажетті қол жинауына, тіркелуіне молынан жеткілікті. Үгіт-насихат науқанына бір ай беріледі. Меніңше, бұл жеткілікті.

- Алдағы сайлауда шетелдік бақылаушылар саны қанша болмақ? Олардың нешесі өтініш беріп қойды? АҚДИБ/ЕҚЫҰ миссиясы қаншалықты өкілетті болмақ?

- Болжау қиын. Өткен жылы бір жарым мыңдай шетелдік бақылаушылар болды. Қайткен күнде де бұдан кем болмайды. Бұл сайлауға шетелдегілер де құлақ түретіні аян. АҚДИБ сайтында Қазақстандағы сайлауды бақылау миссиясындағы бос қызмет орнына байқау шарттары орналастырылған, ТМД миссиясы өз сайлаушыларын жібергелі жатқанынан хабардармын. Бақылау институты ашылды. Қазақстан Сыртқы істер министрлігі бұл туралы барлық шетелдік мемлекеттер мен халықаралық ұйымдарға ескертті. Халықаралық бақылаушыларды аккредитациялауды 7 ақпанда бастау туралы қаулы қабылдадық, алайда Орталық сайлау комиссиясына әзірге кандидатуралар түскен жоқ.

- Орталық сайлау комиссиясы кандидаттардың сайлау қорын құру және жұмсау барысын қатаң бақылауға алуға уәде берді. Сайлау қорларын пайдалану кезінде заң бұзушылыққа баратын кандидаттарға қатысты ОСК тарапынан қандай шаралар қолданылады?

- Біз жүзеге асырамыз деп уәде етіп қана қоймай, кез келген сайлауда заңға сәйкес бақылау жүргіземіз. Сайлау қорларын құру шарттары, олар қалай және қандай көздерден құрылады, сомасы қандай – бәрі заңда айқындалған. Сайлау қорларының нормалары мен қаражатты жұмсау тәртібін бұзуға қатысты заңда жауапкершілік көзделген. Егер сайлауалды науқан барысында сайлау қорларын құру және пайдалану ережелерінің бұзылғаны анықталса, кандидат тіркеуден алып тасталуы мүмкін, ал егер сайлаудан кейін осындай фактілер мәлім болса, жекелеген аумақтардағы сайлау жарамсыз болып танылады. Бұл заңда қаралған.

- ОСК алдағы президент сайлауында “Сайлау” электронды сайлау беру жүйесін қолданудан бас тартты ма? Осы жүйенің болашағы бар ма?

- Біз “Сайлау” жүйесін пайдаланбаймыз, өйткені біздегі аппаратура моральдық тұрғыдан ескірді. Оның дұрыс жұмыс істейтініне бізде толық кепілдік жоқ. Ал оның келешекте қолданылатынын, қолданылмайтынын біз шешпейміз. Заңда электрондық сайлау жүйесінің көмегімен дауыс беру туралы бөлім қалып отыр. Егер жүйені жетілдіру туралы шешім қабылданса, оған қаржы қажет болады.

- Бұл сайлау науқаны шеңберінде кандидаттар арасында телесайыстар жүргізіле ме?

- Кандидаттар арасында телесайыс жүретіні туралы айта алмаймын, өйткені мұны кандидаттардың өзі шешеді. Егер олар телесайыс жүргіземіз десе, өздерінің сайлау қорының қаражаты есебінен телеарналармен келісіп, бәрі бірге немесе өзіне қарсылас таңдап алып, жүргізе берсін. Біз телесайыстарды ұйымдастырмаймыз. Заңға сәйкес бізге телесайыс ұйымдастыруға мәжіліс сайлауында саяси партиялар үшін ғана құқық беріледі.

- “Азат” партиясы “Сайлау туралы” заңға барлық деңгейдегі сайлау комиссияларының тәуелсіз мәртебесін және онда барлық саяси партиялардың тең қамтылуын және президенттіктен үміткерлер үшін үгіт-насихат жүргізуге, баспасөз құралдары мен телевизияға қол жеткізуге тең мүмкіндіктер қамтамасыз ететін түзетулер енгізуді ұсынды. ОСК бұл ұсыныстарға қалай қарайды?

- Партия өкілдері осындай мәлімдеме жасай отырып, заңды оқымайды деген пікірдемін. Өйткені, сайлау туралы заңымызға сәйкес, сайлау комиссиялары саяси партиялардың өкілдерінен құрылады. Әрбір сайлау комиссиясында бір саяси партияның бірден артық емес өкілі болуы тиіс. Қазақстанда партиялар саны 10, ал комиссия мүшелері жетеу, сондықтан да кейбір партиялар тыс қалып қояды. Бірақ олар да сайлау комиссияларының құрамында болуы үшін 2007 жылы заңға енгізілген түзетуге сәйкес, қандай да бір партияның сайлау комиссиясында өкілі болмаса, сайлау кезінде ол осы сайлау комиссиясына кеңесу дауысы құқығымен өз өкілін тағайындай алады. Осы құқықты пайдаланыңыздар, сонда сіздің өкіліңіз барлық сайлау комиссияларына қатыса алады. Заң барлық саяси партияларын осындай құқықпен толық қамтамасыз етеді. Заң кандидаттарды БАҚ-на қол жеткізу үшін тең құқықпен қамтамасыз етеді деп есептеймін. Біз кезінде сайлау заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізген кезде АҚДИБ ұсыныстарына жүгіндік, ал АҚДИБ ұйымы БАҚ-на қол жеткізуге тең құқықтың болуына үнемі үлкен көңіл бөледі. Барлық ақпарат құралдары кімнің меншігінде болуына қарамастан, барлық кандидаттар туралы бірдей көлемде ақпарат беруге міндетті. Екіншіден, олар сайлау науқаны кезінде кандидаттар үшін қызметтер айқындалған баға тізімі бар парақтарын жариялайды. Бұл қызметтер барлық кандидаттар үшін бірдей. Егер БАҚ әлдекімге өз басылым беттерінде немесе көгілдір экранына шығуға мүмкіндік берсе, басқа кандидаттарға осы БАҚ-да сөз сөйлеуге автоматты түрде рұқсат бергені болып саналады. Сөз сөйлеу көлемі кандидаттардың сайлау қорларының мүмкіндігіне қарай әр түрлі болуы мүмкін, алайда БАҚ-ы бас тартпауы тиіс. БАҚ-ның кандидаттардың сөз сөйлеуіне қожалық етуге құқығы жоқ. Сондықтан да мен саяси партияларға осы айтылғандар айқын болуы үшін заңды мұқият оқып шығуға кеңес берген болар едім.

- Сұхбатыңызға рахмет!

Ақпан, 2011 жыл
(C) 2009, "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі.
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті.

Ақпан, 2011
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты