"Еңбек ресурстарын дамыту орталығы" АҚ президенті Тамара ДҮЙСЕНОВА:
ШҰҒЫЛ ШАРАЛАР ҚАБЫЛДАНБАЙТЫН БОЛСА, ҚАЗАҚСТАНДА ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ 13,7%-ҒА ДЕЙІН ӨСУІ МҮМКІН

COVID-19 пандемиясынан кейін адамдар қалыпты тірлікке көшіп, экономика да қалпына келтіріле бастайды. Бүкіл әлем бойынша миллиардтаған адам жұмыссыз қалды, ұзақ уақыт бойы тұрып қалған кәсіпорындар бәрі бірдей дерлік аяқтан тік тұрып кете алмайды. Осы орайда Қазақстанның жағдайы қалай болмақ? Пандемияның салдарын еңсеру үшін қандай шаралар қажет? Бұл туралы Қазақстан Президентінің кеңесшісі - "Еңбек ресурстарын дамыту орталығы" АҚ президенті Тамара ДҮЙСЕНОВА әңгімелеп берді.

 

- Тамара Қасымқызы, Қазақстанда пандемиядан кейінгі еңбек нарығын дамыту жөніндегі болжамдарыңыз қандай? Көптеген кәсіпорындардың, әсіресе шағын және орта бизнестің жұмысқа қайта кірігіп кете алмауы және нарықта жұмыссыздардың қаптайтыны анық болып отыр...

- Иә, өкінішке орай, бұл әбден мүмкін жағдай. Бұл жалпы әлемде орын ала бастаған құбылыстар. Халықаралық еңбек ұйымының бағалауы бойынша, 1,25 млрд. қызметкер немесе әлемдік жұмыс күшінің 38% - ы қазіргі кезде жағдайы қиындап кететін секторларда жұмыс істеп отыр. Яғни, олар өндірісі барынша қысқаратын және жұмыс күшінің орын алмастыру қаупі жоғары секторлар. Қазірдің өзінде коронавирус дағдарысы бүкіл әлем бойынша жұмыс істеп отырған 3,3 млрд. адамға әсер етті.

Болжам бойынша Қазақстанда дағдарыс бүкіл жұмыс күшінің үштен бір бөлігіне, оның ішінде бірінші кезекте шағын бизнесте жұмыс істеп жатқан 3,3 млн адамға кесірін тигізеді. Алдын-ала бағалау бойынша, біздің еңбек нарығымызда оптимистік сценарийге сүйенер болсақ, қысқа мерзімді перспективада 1,3 млн. адам, қалыпты сценарийде 1,9 млн. адам және пессимистік сценарийде 2,5 млн. адам жұмыстан қысқартылады, не жұмыстан уақытша босатылады, не табысынан айырылады, деп саналып отыр.

Жаппай жұмыссыздықтың алдын алу және жұмыспен қамтуға ықпал ету жөніндегі шұғыл шаралар қабылданбаса, жұмыссыздық деңгейі оңтайлы сценарийдің өзінде 4,8%-дан 13,7%-ға дейін артуы мүмкін.

Қалай болған күнде де бұл елеулі экономикалық қиындықтар туғызбақ. Сондықтан қазір бизнесті қолдауға, жұмыс орындарын және тиісінше халықтың табысын сақтауға бағытталған дағдарысқа қарсы қосымша шаралар қабылдау өте маңызды.

 

- Қазақстан үкіметі дағдарыстан шығуға бағытталған бірқатар шараларды қабылдады. Сіз оларды жеткілікті деп санайсыз ба?

- Шаралар уақытылы қабылданғанына сөз жоқ, әрі сындарлылығы құптарлық. Алайда, әлі де жалғасып отырған пандемия мен мәжбүрлі карантиндік шаралар жағдайды қиындатып отыр, сол себепті біз барлық жоспарларымызға түзетулер енгізуге мәжбүрміз.

Бүгіннің өзінде пандемияның теріс салдарын шағын бизнестегі 156 мың компания сезініп отыр. Бұл олардың жалпы санының 67%-ы. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан әлеуметтік төлемдер (42500 теңге төтенше жағдайдың енгізілуіне байланысты табысынан айырылған азаматтарға төленеді-ИФ-Қ) 4 млн.-нан астам адамға тағайындалды (оның ішінде 60%-дан астамын шағын бизнесте жұмыс істейтін адамдар құрайды) және төлем алуға өтініштер әлі де беріліп жатыр.

Біздің бағалауымызша, орташа сценарий кезінде жұмыстың ең көп қысқаратын немесе жұмыс уақытша тоқтап қалатын салалар мынадай: қоныстануға жайғастыру және тамақтандыру саласында қызмет көрсету (70,2%), демалыс және ойын-сауық (68,3%), өзге де жеке қызметтер (64%), сауда (35%), көлік және қоймалау (38,5%), құрылыс (35%). Сондықтан таяу уақытта жұмыстан босап қалған қызметкерлерді қолдау және оларды жұмыс орындарына қайтаруға бағытталған белсенді шаралар қабылдау қажет, әйтпесе бұл биресми жұмыспен қамту мен жұмыссыздық деңгейінің артуына алып келеді.

Жинақталған тәжірибені және Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) елдерінде қолданылып отырған дағдарыстан шығу жөніндегі шараларды ескере отырып, біз бірқатар жобаларды іске асыруды ұсынамыз.

Бірінші кезекте жұмыс орындары сақталған немесе жаңа жұмыс орындары ашылған жағдайда шағын, мүмкін орта да бизнес қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеуді субсидиялау шараларын енгізу қажет. Бөлшек сауда, әлеуметтік-тұрмыстық қызметтер сияқты секторларда жұмыс істейтін компаниялар ТЖ режимі аяқталғаннан кейін 3 ай бойы қолдауды қажет етеді, өйткені олар өз қызметін қалпына тез келтіре алады. Ал туризм, ойын-сауық индустриясы, халықаралық тасымалдау сияқты салалардың қалпына келуі ұзақтау, тиісінше оларға қолдау көрсету неғұрлым ұзақ мерзімді қажет етеді, яғни ТЖ режимі аяқталғаннан кейін 6-12 ай шамасындағы уақыт қажет болады.

Әрбір қызметкерге берілетін субсидия мөлшерін үкімет белгілеуі тиіс. Менің ойымша, ол бүгінгі күнде әлеуметтік сақтандыру мемлекеттік қорынан төленіп отырған ең төмен жалақы деңгейінен кем болуға тиіс емес.Әрине, бұл өте көп те емес екендігі рас, бірақ ел экономикасының жағдайын да ескеру керек. Мемлекет тек қолынан келгенін ғана істеп бере алады. Оның үстіне мұның жұмыс беруші беретін еңбек ақыға қосымша ақы екендігін ұмытпайық,бұл жұмыс берушіге де, қызметкерге де бірдей пайдалы болмақ.

Ал алақолдық жағдайларға жол бермеу мақсатында жұмыс берушіге субсидиялар бөлу үшін келісімшарттар еңбек электронды биржасы арқылы тіркелуі шарт. Адал кәсіпкерге мұндай тіркеудің еш зияны жоқ, ал алақолдылық таныту жағдайлары орын алған кезде шарттардың тіркелуі қызметкерлер үшін кепіл болады.

Бұдан басқа, азаматтардың табысын тұрақтандыру және ішкі сұранысты кеңейту үшін 2020 жылдың соңына дейін жалақысы төмен қызметкерлер үшін міндетті зейнетақы жарналарын мемлекеттік субсидиялау туралы шешім қабылдау ұсынылады. Бұл үшін зейнетақы жарналарын субсидиялау шаралары қолданылатын экономика секторларын және қызмет түрлерінің тізбесін айқындау қажет.

Сондай-ақ, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар үшін ТЖ режимі аяқталғаннан кейін 3 ай бойы оларға еңбекақы төлеуге субсидия беру мүмкіндігін қарастыру ұсынылады, бірақ олар электрондық еңбек биржасында өзін-өзі жұмыспен қамтығандар және ЖК ретінде тіркелуі қажет.

Тағы бір қолдау түрі – ауыл тұрғындарын қамтымақ. Өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнімдерін өсіруге өтеусіз гранттар (жұмыспен қамту бағдарламасымен белгіленген 530 мың теңге) берілуі мүмкін. Бұл бір жағынан азаматтарды жұмыспен қамту мәселесін шешеді,екінші жағынан отбасын өзі өндірген өнімдермен қамтамасыз етеді.

Сондай-ақ, мемлекеттік немесе жеке сектор ұйымдарында ұйымдастырылғанына қарамастан, қоғамдық жұмысқа қатысатындардың, әлеуметтік жұмыс орындары мен жастар практикасына қатыстырылғандардың еңбегіне ақы төлеуді субсидиялау мүмкіндігін қарастыру қажет.

 

- Бұл шаралар жеткілікті ме?

- Әрине, мемлекет жеке сектордағы қызметкерлердің еңбекақысын шексіз субсидиялай алмайды және міндетті де емес. Бірақ қолдаудың басқа да нарықтық шаралары жетерлік.

Мысалы, орталық және жергілікті билік органдарының отандық ШОБ-тан тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді мақсатты сатып алуы.Бұл ретте өнім берушіні таңдау кезінде ШОБ компаниясы ұсынған тауарлардың, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің құнының 10% мөлшерінде шартты жеңілдік берілуі мүмкін.

Сондай-ақ ШОБ субъектілеріне тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді өндіруге жеңілдетілген несиелер беру мүмкіндігін қарастыруға болады.

Тағы бір шара - ШОБ компанияларына несиелердің берілуіне орай банктерге мемлекеттік кепілдіктер беру.

Отандық компанияларда сұранысты ынталандыру үшін әмбебап төлем картасын – ID картасын енгізуге болады. Бұл жұмыс басталып та кетті және 2020-2021 жылдар ішінде мұндай есептерге шамамен 4 млн. адамды – мемлекеттік әлеуметтік төлемдер мен жеңілдіктер алушыларды ауыстыру жоспарланып отыр.

Бұл карталар бизнеске қалай көмектеседі? ID карталарымен төленген тауарларға жеңілдіктер белгілеу арқылы сұраныстың артуы бизнес үшін тиімді болмақ (мәселен 10%). Мұндай механизм сондай-ақ бөлінген қаражатты экономикаға қайтаруға мониторинг жүргізуге мүмкіндік береді.

 

- Бұл шаралар қазір жұмыс істеп отырған және карантинді бастан өткерген бизнесті қолдауға бағытталған. Бірақ жұмысын тоқтатқандар және қызметкерлерінің бір бөлігін амалсыз қысқартқандар бар. Олардың жағдайы қалай болмақ?

- Өкінішке орай, бұл үдерістер де орын алып отыр.Жұмыстан босатылатын немесе жалақысы сақталмайтын демалысқа жіберілетін адамдарды жұмысқа орналастыру жөніндегі міндеттерді шешу үшін уақытша жұмыс орындарын (инфрақұрылымдық, абаттандыру жөніндегі жобалар және т.б.) құра отырып, жобаларды іске асыру көзделеді. Мұндағы маңызды шарт – осы жұмыс орындарындағы еңбекақы мөлшері кемінде 2 ЕТЖ болуы тиіс. Бұл ретте жұмыс берушілер Еңбек министрлігінің электрондық еңбек биржасында міндетті түрде еңбек шарттарын тіркеуі тиіс.

Сондай-ақ, шағын несие беру тетігін қайта қарап, оны алушылар санатын кеңейту қажет. Мәселен, олар, өз ісін алғаш ашып отырған адамдар, сондай-ақ нарықта жұмыс істегеніне бір жылдай ғана болған және стартап-жобаларды іске асыратын шағын компаниялардың иелері. Сонымен қатар, оқуды аяқтау және өзінің бизнес-жоспарын қорғау шартын енгізіп, шағын несие сомасын ауыл үшін 3 млн. теңгеге дейін, қала үшін 5 млн. теңгеге дейін белгілеу ұсынылады.

Бұл шаралар мемлекеттік қаржыны жеке компанияларға қайтарымсыз құя салу шарасы болмауы тиістігін атап өткім келеді. Керісінше, барлық ұсыныстар пакеті өндірісті одан әрі кеңейту, азаматтарымыздың табысын сақтау арқылы мемлекет салған әрбір теңгенің экономиканы қолдауға жұмсалатынына есептелген.

 

- Сұхбат бергеніңізге рахмет!

Сәуір, 2020
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты