Қазақстан Денсаулық сақтау министрлігі трансплантациялау және жоғары технологиялық медициналық қызметтерді үйлестіру жөніндегі республикалық орталығының директоры Серік ЖАРИКОВ:
ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАР 2019 ЖЫЛДАН БАСТАН ӨЛГЕННЕН КЕЙІН ДОНОР БОЛУДАН БАС ТАРТУ АРЫЗЫН ТІРКЕТЕ АЛАДЫ

Қазақстанда жыл сайын органдарды ауыстыруға байланысты шамамен 300 операция жүргізіледі,мұндай операция жасалуға тиіс адамдар саны бүгінгі күнде 3,5 мың адамға жетіп отыр.Жағдайды қиындатып отырған басты себеп-донорлық органдардың тапшылығы. Бұл проблема қалай шешілмек, Қазақстанда донорлық қалай дамуда, трансплантологияның даму келешегі қандай болмақ, бұл туралы "Интерфакс-Қазақстанға" Денсаулық сақтау министрлігінің трансплантациялау және жоғары технологиялық медициналық қызметтерді үйлестіру жөніндегі республикалық орталығының директоры Серік ЖАРИКОВ әңгімелеп берді.

 

- Серік Нағашыбайұлы, жалпы алғанда Қазақстанда трансплантология қалай дамып отыр? Органдарды алмастыру жөніндегі алғашқы операция қашан жасалды және елімізде осы кезге дейін ондай қанша операция болды?

- Тәуелсіз Қазақстанда трансплантация 2012 жылдан бастап қарқынды дами бастады, ол кезде елімізде алғаш рет жүрек трансплантациясы жасалған еді. Сол кезде бастап Қазақстанда денсаулық сақтау министрлігінің бастамасымен трансплантациялық үйлестіру жөніндегі бірыңғай қызмет, яғни Денсаулық сақтау министрлігінің трансплантациялау және жоғары технологиялық медициналық қызметтерді үйлестіру жөніндегі республикалық орталығы құрылды. Орталықтың тікелей денсаулық сақтау министрлігіне қарасты екендігіне назар аударғым ккеледі. Бұл бүкіл әлемге тән практика, трансплантация жөніндегі ұлттық орталықтар денсаулық сақтау министрлігіне бағынады немесе оның құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Тек кейбір елдерде ғана ол мемлекеттік-жекеменшіктік әріптестік, бірақ қандай жағдай болмасын оған мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі. Қазіргі кезде Қазақстанда орташа алғанда шамамен 300 операция жасалады. 2012 жылдан бері 1,5 мың операция жасалды, дәлірек айтар болсақ – 1508 бүйрек, бауыр, жүрек, өкпе алмастыру және бірлі-жарым ұйқы безін алмастыруға қатысты операция.

 

- Республикада тіндер және органдардың реципиенттері мен донорларының бірыңғай базасы бар ма? Ол қалай жұмыс істейді? Регистрде қандай деректер сақталады?

- 2017 жылы Денсаулық сақтау министрлігі Дүниежүзілік қайта құру және даму банкісінің линиясы бойынша чехиялық ақпараттық жүйе сатып алды, ол бірнеше жыл бойы Еуропада сынақтан өткізілді.Қазіргі кезде бұл жүйе пилоты түрде енгізілуде. Бұл қызметке жетекшілік етіп отырған Денсаулық сақтау министрлігі және Трансплантацияны үйлестіру жөніндегі республикалық орталық. Демек біз трансплантацияны, мәселен бүйрек алмастыруды қажет ететін пациентті күту парағына енгізген кезде басқа ақпаратық жүйелерден оның денсаулығы мен жеке басының деректеріне қатысты ақпаратты аламыз. Нефрологиялық комиссияның хаттамасы да сонда тіркеледі,ол пациенттің құжаттарын қарап, органды алмастыру қажеттілігін растайды. Содан кейін пациент тіндік типтендіру жүргізу үшін лабораторияға жіберіледі, соның нәтижесі бойынша қажетті органды іріктеуге болады. Жүйе оның бәрін автоматты түрде жасайды. Белгілі бір көрсеткіштер бар, оның ішінде күту парағына тіркеу, жасы, тіндік типтендіруге сәйкестілігі, қан тобына сәйкестілігі, пациент бұрын біреуге донор болды ма, осындай деректер. Егер ол бұрын донор болса,оның орган алуға басымдық мүмкіндігі болмақ. Осы көрсеткіштерге орай жүйе іріктеп, кезекті құрастырады, содан кейін ақпарат трансплантация орталығына жіберіледі, ол жерде дәрігерлер пациенттерді трансплантация жасауға шақыра бастайды. Барлық шаруаға шамамен 24 сағат уақыт керек.

 

- Бүгінгі күнде қанша адам орган алмастыруды күтіп отыр?

- Қазіргі уақытта күту парағына шамамен 3,5 мың қазақстандық тіркелген.Оның 2525 - ересек пациенттер және 49 балалар, олардың бүйрегін ауыстыру керек. 441 ересек адам мен 7 балаға бауыр ауыстыру қажет. 111 ересек пен 14 балаға жаңа жүрек керек. Ересек 9 адамға өкпе ауыстыру керек болып отыр. Жүрек-өкпе кешенді трансплантациясы, яғни біруақытта органдарды ауыстыру операциясы екі ересек адамға керек болып отыр. Күту парағы баяу жылжиды, көпшілігі «өз» органына жетпей де қалады. Бұл анық жәйт, бірақ әзірге нақты бір статистиканы келтіре алмаймыз.

 

- Қазақстанда қазіргі кезде тірі донордың органы пайдаланылатын қандай операциялар жүргізіледі?

- «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодекске сәйкес тірі донордан жұп органның бірін ғана алуға болады, бұл бүйрек(біреу) немесе бауырдың бір бөлігі. Әдетте бұл туысқандық трансплантациялар, мұндайда анасы өз баласына, яғни баланың туа біткен патологиясы болған жағдайда бауырының бір бөлігін береді. Мұндай операциялар балаларға Ана мен бала ұлттық орталығында, ересек адамдарға басқа орталықтарда жүргізіледі. Ұйқы безінің бір бөлігін ауыстыру секілді бірлі-жарым операция болды. Операцияны Кореяның мамандары жасады. Біздің мамандар мұндай операция жасауға әрекеттенген болатын, бірақ онша сәтті болмады. Трансплантат қондырыла қоймаған соң оны алып тастауға тура келді. Бұл операциялар техникалық жағынан алғанда аса қиын, өйткені өте жақсы хирургиялық техника қажет, оның ішінде бездің өзін алу техникасы, бұл жағынан біздің тәжірибеміз әзірге аздау болып отыр.

 

- Егер адам өлген соң өз органдарын біреудің , болмаса бірнеше адамның өмірін сақтап қалуға жұмсағысы келсе, ол қайда хабарласуға тиіс?

- Өтінішіті тіркеу адамның тұратын орнына қарай емханаларда жүргізіледі. Адам арнайы арыз толтырады, онда өлген соң органдарын донорлыққа пайдалануға болатындығы жазылады.Арыз ақпараттық жүйеге түседі. Егер адам аяқ асты қаза болса, оның миы өлсе, яғни бұл туралы дәрігерлер консилиумы белгілесе, тағы да атап өткім келеді, миы өлген соң ғана ақпараттық жүйеге қолжетімді болмақ. Сол кезде ғана дәрігерлер адамның өлген соң донор болуға келісім бергендігін білетін болады, ондай шешім болған жағдайда, дәрігерлер туысқандарының рұқсатын сұрамастан органдарын ала алады. Қазіргі кезде донор болуға келісімді электронды үкіметтің сайты арқылы да беруге болады, жуық арада мұндай қызмет іске қосылмақ.

Ал егер де адам тірі кезінде ештеңе деп айтпаса, ондайлар қазір өте көп, дәрігерлер адам қаза болған соң органдарды алу кезінде туысқандарынан оның өлгеннен кейін донорлыққа деген көзқарасы қандай болған еді, деп сұрайды.

 

- Донорлықтан бас тартуға келер болсақ ше, бұл нормалар заңдастырылған ба?

- Бұл мәселеге түсініктеме бергім келеді. «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодекстің 169 бабының 10 тармақшасына сәйкес Қазақстанда келісім беру презумпциясы бар.Яғни, адам тірі болған кезінде донорлықтан бас тартатындығын мәлімдемесе, медициналық мекемелердің дәрігерлері ол өлген соң оның органын трансплантация үшін ала алады. Келісім беру презумпциясы Беларуссияда және Ресейде бар, 2000 жылдан бастап Испанияда да бар, ол ел трансплантация саласында әлемде көшбасшы болып саналады. Келісім беру презумпциясы болса, заңға орай біз тек бас тарту жәйттерін ғана тіркеуге тиіспіз. Яғни адам тірі кезінде «өлген соң органдарымды пайдалануға беруден бас тартамын», деп жазатын орын болуы керек. Осыған орай бізде заңды тұрғыдан алғанда аздаған коллизия бар, бұл кодекске орай денсаулық сақтау министрлігі тек келісімді ғана тіркей алады. Түзетулерге орай денсаулық сақтау министрлігі донорлықтан бас тартуды да тіркеуі шарт. Қазір денсаулық сақтау министрлігі заңнамалық құжаттарға енгізуі үшін бірқатар түзетулер дайындап отыр, онда өлгеннен кейінгі донорлықтан бас тартуды тіркету көзделіп отыр.

 

- Бұл соншалықты қажетті шара ма?

- Иә, келісім презумпциясы болғандықтан донорлықтан қалай бас тартуға болатындығы мәселе қоғамды алаңдатып отыр. Сол себепті біз сәйкесті түзетілер енгізіп отырмыз. Менің ойымша, 2019 жылы кодекстің жаңа нұсқасы және Денсаулық сақтау министрлігінің жаңа бұйрығы қазақстандықтарға өлгеннен кейін донор болудан бас тартуын тіркетуге мүмкіндік бермек.

 

- Қазақстандықтар донор болуға қаншалықты дайын?

- 2012 жылдан бері біз мәйіттік донация мен тірі донорлық жағынан біршама тәжірибе жинақтадық. 2012 жылдары туысқандардан өлген адамның донорлыққа көзқарасы қалай еді, деп сұрағанда, олардың реакциясы тым негативті болатын, адамдар тіптен бізбен сөйлескісі келмейтін. Бүгінгі күнде жағдай түбегейлі өзгерген.Дегенмен, статисканы алар болсақ, 70% жағдайда біз рұқсат ала алмаймыз. Өлген адамның туыстары оның донорлыққа қатысты көзқарасын білмейтіндігін, ол үшін шешім қабылдай алмайтындығын айтады. Сол себепті елде донорлық органдар тапшы. Бұл көп елдерге тән жәйт. Қазақстан емханаларында өлген соң донор болуға ерікті түрде келісімдерін берген 15 адамның өтініші ғана бар. Әзірге Қазақстан азаматтары органдарын беруге дайын емес.

 

- Күнделікті сіздер әр түрлі ауруларды көріп жатасыздар, пациенттердің өмір мен өлімнің арасында болатын кездері де жоқ емес. Практикаңыздан, яғни адамды құтқару мүмкін болған есте қаларлық оқиғаларды айтып берсеңіз.

- Ондай оқиғалар көп.Бауыр ауруы әбден асқынған баланы құтқару жағдайы еске түседі.Баланың бауыры істемейтін, тұрақты түрде диализ жүргізілетін, баланың сүйегі деформациялана бастаған. Өкінішке орай, ата-анасының бүйрегі жарамайтын болды. Баланың анасының бармаған жері жоқ, дәрігерлерге, қоғамдық ұйымдарға барды. Біз оған бауырдың бір сағат ішінде де, бір аптадан соң немесе бір айдан соң да табылып қалуы ықтимал екендігін түсіндірдік. Ол бізге сенімсіздік танытып, ұлымен кетіп қалған еді, сол күні түнде донордың табылғаны. Дәрігерлер бұл отбасымен хабарласты, олар қайта келді, ал ертеңгілік уақытта трансплантация жүргізілді.Бала дәретке өз бетінше бара бастады, бұл керемет еді, өйткені ол бірнеше жыл бойына дәретке өз бетінше бара алмайтын.

Енді бір жағдайды еске алып отырмын, батыс аумақтан бір ұлды алып келді, спортшы, дзюдомен айналысады, кәдімгі ангинадан жағдайы нашарлап, жүрегі сыр берген. Донор табылған бойда әкесіне хабарластық, олар тіпті үстеріндегі киімдерін ауыстырмастан әуежайға жетіп барған, бірақ билет болмапты, ұшақ толы екен. Абырой болғанда әуежай мен «Эйр Астана» әкімшілігі көмектескен. Бала мен әкесі пилоттардың кабинасына отырғызылған. Рейстің неліктен кешіктірілгендігі туралы жолаушыларға хабарланған, бәрі де бұл жәйтқа түсіністікпен қарады. Трансплантация жүргізілді, бала тірі, дені сау, қазір жүгіріп жүр. Ондай жағдайлар өте көп.

 

- Қазақстанда органдардың «қара базары» бар ма?Әлеуметтік желілерде органдарды сату мен сатып алу туралы хабарламалар үздіксіз шығып жатады. Көлік не пәтер алу үшін, қарызды, несиені жабу үшін сатып жатады…

- Жалпы, «қара базар» туралы сатушысы, сатып алушысы, трансплантолог- дәрігері болған жағдайда ғана сөз етуге болады. Қазақстанда небары 9 транспланторталық бар, олардың басым бөлігі Астанада. Ақтөбе мен Шымкентте екі аймақтық орталық бар. Өскеменде бірінші қалалық аурухана базасында сондай орталық ашу көзделген. Ондай біліктілікке ие дәрігерлердің саны оннан аспайды. Бізде ол мүмкін емес, өйткені трансплантацияға, яғни мәйіт донордан органды алу мен оны қондыру процесіне шамамен 80 адам қатысады.Қалай ойлайсыз, осындай жағдайда заңсыз трансплантацияның дамуы мүмкін бе? Жоқ! Рас,бізде трансплантацияның жекеменшік орталықтары болған жағдайда, мәселен, Пәкстандағыдай астыртын операциялар жүргізілгенде ол ықтимал болар еді.Бізде тәркіленетін әр органға паспорт жасалады. Онда оның кімнен алынғандығы, күні, орны, инфекцияның бар-жоқтығы, салмағы тағы басқасы көрсетіледі. Органның қайда екендігін кез-келген уақытта анықтауға, яғни оның кімнен алынып, кімге қондырылғандығын білуге болады.Тек осы хабарландыруларға негізделіп, «қара базар» бар екен ғой, деуге болмайды.Әрине, елде донорлық органдардың тапшы екендігін пайдалана отырып, біреулер органдарын сатқысы келетін болар. Қазақстанда органдарды сатуға қылмыстық жаза белгіленген. Сонымен қатар органдарды сату мен сатып алу жарнамасына тыйым салынған, дегенмен ондай хабарландырулар бар. Өйткені жазалау механизмі жоқ. Тыйым салуын салды –ау, ал қалай жаза қолдану керектігін білмейді.Қазіргі кезде заңнамаға сәйкесті түзетулер енгізілуде. Адам ондай хабарландыру берген жағдайда оған айыппұл салынуы ықтимал, хабарландыруды қайталап берсе, айыппұл мөлшері әдәуір арта түспек. Оны кім бақылауға тиіс? Әрине, құқық қорғау органдары.

 

- Сіздің ойыңызша Қазақстан заңнамасында трансплантологияның дамуына бөгет болып отырған олқылықтар бар ма?

- Белоруссияны мысалға алып көрелік, ол кеңестік дәуірден кейінгі елдердің ішінде трансплантация өндірісі жағынан алғанда көшбасшы. Трансплантациялық белсенділік деңгейі еуропалықтарға жақындап қалған, тіпті кей жерлерде озып та отыр. Не себепті деп ойлайсыз? Біріншіден, ол елдің президентінің трансплантолог-дәрігерлерді қолдауы, жеткілікті дәрежеде қаржыландыру, адекватты заңнама. Әр басшының қызметінің көрсеткіші ретінде жекелеген аурухананы алғанда донорлықты дамытуы саналады. Бас дәрігерлердің жұмысы ай, тоқсан, жыл сайынғы қызметі бойынша, оның ішінде донорлықты дамытуы бойынша бағаланады. Егер бас дәрігер трансплантолог-дәрігерге емханада әлуетті донордың болғандығын жасырып айтпай қалса, бұл туралы ұлттық үйлестіруші орталыққа хабарламаса, онда мұндай дәрігерге әкімшілік жаза қолданылады, тіпті оның жұмыстан босатылуы ықтимал. Мұндай анағұрлым тиімді модель Беларуссияда трансплантацияны дамытуға мүмкіндік беріп отыр. Белоруссияда шет елдердің азаматтарына, оның ішінде қазақстандықтарға мәйіт органдардың трансплантациясы жүргізіледі.

 

- Бұл балаларға жүрек ауыстыру операциялары. Қазақстанда ондай операциялар неге жасалмайды?

- Біріншіден, тәжірибе жоқ, екіншіден Қазақстан заңнамасы көз жұмған балалардың органдарын трансплантация үшін алуға рұқсат етпейді. 18 жасқа дейінгі адам донор бола алмайды.Тіпті миы өлді, деп айтуға болмайды, өйткені ол бала. Біз заң жобасын ұсындық, онда балалардың миының өлгендігін белгілеу мәселесі көзделген. Мұнда балалардың органдарының донорлығы туралы сөз етілмейді, әңгіме дәрігерлерге өмірді қамсыздандыру аппаратынан өлгендерді ажыратуға мүмкіндік беру жайында болып отыр.

 

- Бүкіл әлем бет ауыстыру операциясы жасалған америкалық Кэти Стабблфилдтің жағдайын зейін салып бақылады. Қазақстанда осындай бірегей операцияларды жасау мүмкін бе? Келешекте Қазақстанда қандай операциялардың жасалуы ықтимал?

- Трансплантация деген бір орында тұрған жоқ, болашақта балаларға жүрек, өкпе, кешенді органдар трансплантациясын жасау ойымызда бар. Ішек трансплантациясын жасау керек. Пациенттерге сондай операция керек болған бірлі-жарым жағдай болды, өкінішке орай, оларға көмектесе алмадық. Шет елде беттің жұмсақ тіндерін ауыстырады, бетті ауыстырады, аяқ –қол ретрансплантациясы жасалады, жоғалған аяқ-қолды қалыпқа келтіреді. Осының бәрін бізде дамыту керек. Адамның тіндерінің трансплантациясын дамытуға тиіспіз. Бүкіл әлемде солай жасалады да. Қан тамырларын, шеміршегін, сүйек тінін ауыстыруды қажетсінетін азаматтар көп, түптеп келгенде, бұл пластикалық хирургияны дамыту үшін керек. Мұрнын, кеңірдегін ауыстыру керек адамдар бар, мен эстетикалық тұрғыдан емес, адамның өмір сүруі үшін қажет жағдай туралы айтып отырмын, яғни адамның өз бетінше тамақ , су іше алмауы, тыныстай алмауы секілді кездер. Әлемде бай тәжірибе жинақталған, бізде, Қазақстанда әзірге ондай операциялар жасалмайды. Біз соны жасауға тырысатын боламыз.

Келешегіміз туралы сөз ету қиындау. Бізде Қазақстанда бар транспланторталықтар жекелеген ауруханалар емес, олар ірі емханалардың базасындағы бөлімдер ғана. Трансплантологияны дамыту үшін мамандандырылған мекемелер – трансплантация институты керек, ғылым болуға тиіс, жан-жақты мамандардың болуы шарт. Қаржы жеткілікті бөлінуі керек. Болашақта, органдарды трансплантациялаудың, реципиенттерді оңалтудың бүкіл техникалық мәселелері пысықталған соң бұл тәжірибені басқа емханаларға таратуға болады. Мүмкін, алда қазақстандық дәрігерлер трансплантологиялық көмектің бүкіл спектрін орындап, халықаралық туризм дамитын болар.

Жалпы алар болсақ, жылдан –жылға оң үрдіс байқалуда, донорлық органдардың саны артып келеді, операциялар көбейіп отыр, басқа бағыттар дами бастаған, мәселен, отандық трансплантологтар өкпе ауыстыра бастады. Қазақстанда трансплантация бірте-бірте дамып келеді.

 

- Сұхбатыңызға рахмет!

Қараша, 2018
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты